Zapis audiowizualny jako dowód
W postępowaniu sądowym, dowody o charakterze audiowizualnym mają specyficzny charakter, łącząc w sobie cechy dowodów rzeczowych i osobowych. Takie dowody, zwane także dowodami mieszanych, stanowią coraz częściej istotny element elektronicznych środków dowodowych. Mogą one przybierać postać zarówno nagrań dźwiękowych, jak i obrazowych, czyli dowodów audialnych i wizualnych, a także połączenie obu – audiowizualnych. Rozwój technologii, zwłaszcza w zakresie nośników informacji, prowadzi do ciągłych zmian w tym obszarze, umożliwiając nagrywanie rozmów i obrazów za pomocą różnych urządzeń, jak telefony komórkowe czy tablety. Jednakże, otwarty katalog środków dowodowych może czasem stwarzać trudności, gdy dowody audiowizualne kolidują z ochroną konstytucyjnych praw, takich jak prawo do prywatności czy prawo do intymności, a także praw osób trzecich.
W kontekście postępowania cywilnego, artykuł 308 kodeksu postępowania cywilnego wskazuje, że sąd może dopuścić dowody z filmów, telewizji, fotokopii, fotografii, planów, rysunków oraz płyt lub taśm dźwiękowych oraz innych przyrządów utrwalających lub przenoszących obrazy i dźwięki. To pozwala na uwzględnienie dowodów w postaci nagrań audiowizualnych i wykorzystanie ich w procesie dowodowym.
Widać więc, że rozwój technologiczny wprowadza do postępowania sądowego nowe możliwości nagrywania i prezentacji dowodów, co jednocześnie stwarza wyzwania związane z ochroną praw i dóbr osobistych stron postępowania. Niemniej jednak, odpowiednie uregulowania prawne pozwalają na korzystanie z dowodów audiowizualnych i ich uwzględnianie w procesie rozstrzygania sporów.
Technologia wyprzedza zapisy prawne
Archaiczne brzmienie przepisu, pozbawione uwzględnienia nowych środków technologicznych, takich jak odniesienie do Internetu, wymaga poszukiwania interpretacji w doktrynie i orzecznictwie.
W dniu 8 września 2016 roku, weszła w życie Ustawa z dnia 10 lipca 2015 roku o zmianie ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, które wprowadziła nowelizację przepisów Kodeksu cywilnego i zdefiniowała pojęcie dokumentu. Poprzednie przepisy Kodeksu cywilnego nie zawierały klarownej definicji dokumentu, co prowadziło do wielu określeń używanych w różnych kontekstach i znaczeniach.
Obecnie, zgodnie z obowiązującym brzmieniem artykułu 77³ Kodeksu cywilnego, dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jego treścią. Ważne jest, że treść dokumentu obejmuje m.in. oświadczenia woli lub wiedzy i może być utrwalona w dowolny sposób umożliwiający jej odtworzenie, niekoniecznie z wykorzystaniem tradycyjnego podpisu. Treść dokumentu może przyjąć różne formy, takie jak dźwięk i obraz, oraz być przechowywana na różnych nośnikach, włączając treści elektroniczne, bez względu na zastosowane narzędzia, takie jak długopis czy komputer. W związku z tą nową definicją, przedmiotem postępowania dowodowego mogą być różnego rodzaju dokumenty, włączając ich kopie, gdzie kserokopia jest traktowana jako dokument będący nośnikiem zawierającym informacje.
Nowelizacja przepisów Kodeksu postępowania cywilnego wprowadziła także dodatkowe rozróżnienie na dokumenty zawierające tekst, umożliwiające ustalenie ich wystawców (artykuł 243¹ Kodeksu postępowania cywilnego), oraz inne dokumenty, w tym te zawierające zapis dźwięku i obrazu (artykuł 308 Kodeksu postępowania cywilnego). Nowe brzmienie artykułu 308 wynika z wprowadzenia powyższej definicji dokumentu (artykuł 77³ Kodeksu postępowania cywilnego), która różnicuje dokumenty zawierające tekst, np. pisma urzędowe, od innych dokumentów, takich jak dowody o charakterze audiowizualnym.
W kontekście zastosowania przepisów postępowania dowodowego, pierwsza kategoria obejmuje przepisy art. 244 i dalsze Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.), podczas gdy druga kategoria, zawierająca dokumenty o treści innego niż tekst, podlega przepisowi art. 308 k.p.c.
Art. 308 k.p.c. stał się jednym z kluczowych przepisów postępowania dowodowego po wprowadzeniu nowelizacji z dnia 10 lipca 2015 r. Dzięki niemu, stosując odpowiednie przepisy dotyczące dowodów z oględzin i dowodów z dokumentów, możliwe jest wprowadzenie dowodów z dokumentów poza tekstem, czyli dowodów audiowizualnych. Są to dokumenty zdefiniowane w art. 77³ kodeksu cywilnego, a także te, które nie są dokumentami tekstowymi, podlegające regulacji art. 243² k.p.c. Wśród nich znajdują się dokumenty audiowizualne, zawierające zapis obrazu, dźwięku lub obrazu z dźwiękiem, utrwalone przy użyciu urządzeń rejestrujących dźwięki i obrazy.
Dowody wymienione w art. 308 k.p.c. należą do kategorii dowodów nazwanych. Według tego przepisu, sąd może dopuścić dowody audiowizualne, które obejmują między innymi filmy, fotografie, taśmy dźwiękowe lub inne urządzenia pozwalające na utrwalenie lub przeniesienie obrazów lub dźwięków, bez względu na rodzaj nośnika informacji. Chociaż kodeks postępowania cywilnego nie określa szczegółowego sposobu przeprowadzania dowodu z nośnika obrazu lub dźwięku, odsyła on do odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących dowodu z oględzin oraz dowodu z dokumentów. W praktyce, sposób przeprowadzenia tego dowodu zależy od decyzji sądu, które opierają się na przepisach o dowodzie z oględzin oraz o dowodzie z dokumentów.
Ocena dowodu audiowizualnego, korzystając z uregulowań dotyczących zakresu dowodu z oględzin, wymaga także oceny wiarygodności nośnika informacji i integralności zapisu. W tym kontekście, sąd musi wziąć pod uwagę stan techniczny nagrań, ich treść oraz powody ich utrwalenia, zgodnie z art. 257 w związku z art. 308 § 1 k.p.c. Dodatkowo, w kontekście przepisów dotyczących dokumentów, ocena istnienia ewentualnych uszkodzeń dokumentów (bez względu na rodzaj nośnika) jest kluczowa, zgodnie z art. 257 k.p.c. Wszystkie te elementy są poddawane ocenie przez sąd, a w trakcie procesu są one często analizowane przez biegłych. W przypadku zgłoszenia zarzutów spreparowania określonego nagrania obrazu lub dźwięku, to na stronie składającej zarzut spoczywa obowiązek ich udowodnienia, jeśli nagranie ma charakter urzędowy, lub na stronie korzystającej z takiego nagrania, jeśli ma ono charakter prywatny.
W konsekwencji wprowadzenia definicji dokumentu w kodeksie cywilnym od 8 września 2016 r., katalog dowodów audiowizualnych został znacznie poszerzony. Biorąc pod uwagę, że zgodnie z art. 77² k.c. do zachowania dokumentowej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu, umożliwiającego ustalenie osoby składającej oświadczenie, zakres art. 308 k.p.c. obejmuje także dokumenty zawierające zapis obrazu i dźwięku, czyli dowody audiowizualne.
Dopuszczalność dowodów przed sądem powszechnym
Obecne brzmienie przepisu art. 308 § 1 k.p.c. wskazuje na możliwość dopuszczania przez sąd dowodów o charakterze audiowizualnym. Nie precyzuje jednak kwestii dopuszczalności dowodu z nagrania dokonanego bez zgody nagrywanych, co w sytuacji, gdy strony godzą się na przeprowadzenie takiego dowodu, wydaje się bezsporne.
W orzecznictwie nie wykształciło się jednoznaczne stanowisko w tej sprawie. Istnieją wyroki, które dopuszczają wykorzystanie dowodów w postaci nagrania dokonanego bez zgody osoby nagrywanej, oraz wyroki, w których uznaje się takie nagrania za bezprawne i niedopuszczalne. W doktrynie można znaleźć liczne opracowania dotyczące dopuszczalności lub niedopuszczalności wykorzystania takich dowodów w procesie cywilnym, zdecydowanie bardziej krytyczne niż orzecznictwo. Niektórzy autorzy wskazują, że należy wyłączyć z postępowania cywilnego dokumenty i przedmioty, do których mają zastosowanie przepisy o dokumentach, a których przedstawienie naraziłoby posiadacza lub bliską mu osobę na hańbę, co można również odnieść do nagrań. Inni podkreślają ochronę prawa do prywatności, jakie przysługują stronie przeciwnej lub osobie trzeciej na podstawie przepisów prawa cywilnego, Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka oraz Konstytucji RP.
Ważnym głosem wyrażonym w doktrynie na temat niedopuszczalności wykorzystywania dowodów audiowizualnych zgromadzonych w sposób sprzeczny z prawem był pogląd, że istotą dopuszczenia dowodu z nagrania jest zgoda na jego wykorzystanie osoby, która została na nim utrwalona. W rezultacie nie można uznać za dowód nagrania, które zostało wykonane bez zgody osoby nagrywanej, w przekonaniu, że będzie ono wykorzystane w inny sposób niż jako dowód.
Jednak w doktrynie pojawiają się również bardziej liberalne poglądy. Niektórzy eksperci podkreślają, że nie powinno dochodzić do dyskwalifikacji dowodu w postaci nagrania dokonanego bez zgody strony, jeśli posiadamy systemowe narzędzia, które pozwalają stronie, której prawa zostały naruszone, na sądowe dochodzenie swoich praw. Warto również zauważyć, że nie ma podstaw do wywodzenia z przepisów k.p.c. czy Konstytucji RP zakazu dokonywania nagrań przez osoby uczestniczące w procesie komunikowania się, podczas gdy inną ocenę można zastosować w odniesieniu do nagrań dokonywanych przez osoby trzecie, które działają (nagrywają) nawet za zgodą uczestników tego procesu.
Mimo wielu różnych poglądów w doktrynie na temat dopuszczalności nagrania jako dowodu w postępowaniu cywilnym, stosunkowo rzadko można spotkać koncepcje wartościujące dowody pod względem sposobu ich wytworzenia oraz charakteru osób wykorzystujących nagrane rozmowy. Jednakże niektórzy autorzy wskazują na dopuszczalność wykorzystania konkretnego dowodu, jakim jest nagranie dokonane osobiście przez uczestników zdarzeń będących stronami w postępowaniu. Brak bezprawności naruszenia praw o charakterze bezwzględnym, w tym prawa do prywatności, pozwala na wywiedzenie prawa do sądu, który pozwala na naruszenie dóbr ze względu na przedmiot postępowania i ochronę praw podmiotowych.
Nagranie wykonane przez osobę będącą uczestnikiem zdarzenia za pomocą technicznych urządzeń, takich jak dyktafon, telefon komórkowy lub kamera, stanowi udokumentowanie w formie materialnej, które może zostać przedstawione sądowi zgodnie z procedurą określoną w art. 299 k.p.c. W przypadku, gdy istnieje konieczność przeprowadzenia postępowania z wykorzystaniem nagrań, dotyczącego okoliczności dotyczących sfery prywatnej, wynika to z przepisów prawa materialnego oraz znaczenia faktów zgodnie z art. 227 k.p.c.
Jak zauważył D. Korszeń, przepis art. 308 k.p.c. odnoszący się do tego rodzaju dowodów nie zawiera szczególnych wymagań co do ich dopuszczalności, więc w tym zakresie stosuje się ogólne reguły dotyczące przeprowadzenia dowodów, w tym art. 227 k.p.c. Jednak sam dowód z nagrania podlega szczególnym zasadom przeprowadzenia na podstawie art. 308 par. 2 k.p.c., które odwołują się do przepisów o dowodzie z oględzin oraz dowodzie z dokumentów. Oględziny pozwalają na ocenę autentyczności nagrania, podczas gdy przepisy o dokumentach (art. 244 i dalsze k.p.c.) odnoszą się do jego treści.
Istnieje pogląd broniący zachowań naruszających dobra osobiste innych osób w przypadku, gdy naruszenie wynika z realizacji prawa do sądu, gwarantowanego przez art. 45 Konstytucji RP. Jest to uzasadnione w pewnych okolicznościach. Strona ma prawo skorzystać z dowodu z nagrania, który pozwala odtworzyć wydarzenia, aby potwierdzić prawdziwość zeznań przedstawionych w sądzie. Współczesny rozwój technologiczny ułatwia wykorzystanie różnych dostępnych urządzeń technicznych do rejestrowania wydarzeń. Nie ma podstaw do różnicowania między dowodami audiowizualnymi a tradycyjnymi dowodami.
Nagrania audiowizualne pełnią tę samą funkcję co zeznania świadków, będąc nowoczesną formą udokumentowania zdarzeń
Brak przepisu k.p.c. stanowiącego zakaz przeprowadzenia środka dowodowego uzyskanego sprzecznie z prawem (np. w postaci nagrania audiowizualnego) wydaje się przesądzać o możliwości jego dopuszczenia101.
Podsumowanie
Przeprowadzając analizę obecnych przepisów prawa cywilnego, można wysunąć tezę, że w krajowej procedurze sądowej nie istnieje bezwzględny zakaz dopuszczalności dowodów uzyskanych w sposób sprzeczny z prawem. Brak regulacji w tym zakresie oraz brak jasnych definicji omawianych pojęć potwierdza tę sytuację.
Zasadą dopuszczalności dowodów sprzecznych z prawem w postępowaniu cywilnym jest dążenie do prawdy, jednocześnie uwzględniając ochronę określonych wartości, takich jak prywatność. Nie każde naruszenie przepisów prawa materialnego lub procesowego jednoznacznie oznacza, że dany dowód jest nielegalny i nie może być używany w procesie sądowym. W przypadku naruszenia praw osobistych, osoba poszkodowana może skorzystać z odpowiedniej ochrony sądowej.
W związku z powyższym, poglądy doktryny, które sugerują bezwzględność zasady niedopuszczalności omawianych dowodów w postępowaniu cywilnym, nie znajdują pełnego poparcia. Jednakże, w wyjątkowych okolicznościach, dopuszczenie takich dowodów może być uzasadnione, jeżeli chronione prawo, na przykład prawo do sądu, ma wyższą wartość od innego prawa, jak na przykład prawo do prywatności.
Warto również zwrócić uwagę na zasadę swobodnej oceny dowodów, która pozwala sądowi na samodzielną ocenę zebranego materiału dowodowego. Sąd powinien brać pod uwagę cały materiał dowodowy oraz stosować logiczne rozumowanie w oparciu o życiowe doświadczenie.
Zmiany wprowadzone w przepisach k.c. i k.p.c., które umożliwiają wykorzystanie innych środków dowodowych niż te wymienione dosłownie, otwierają pole na wykorzystanie nowych technologii i metod dowodowych, co może znacząco wpłynąć na proces sądowy i jego efektywność.
W przypadku arbitrażu, swoboda ustalania norm procesowych jest znacznie większa niż w postępowaniu sądowym powszechnym, co pozwala stronom na zawieranie umów dowodowych. Arbitrzy mają szerokie kompetencje w kształtowaniu zasad postępowania dowodowego.
Podsumowując, aktualne przepisy k.p.c. i k.c. umożliwiają przeprowadzenie dowodu o charakterze audiowizualnym, nawet jeśli został uzyskany w sposób sprzeczny z prawem, zarówno w postępowaniu powszechnym, jak i polubownym. Decyzje o dopuszczeniu takich dowodów należy jednak podejmować z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy i zgodnie z zasadami praworządności.
Zobacz więcej na temat dopuszczalności dowodów audio wizualnych:
